اصول رشد:
قواعدی که حاکم بر رشد انسان می باشد.
آیا این تغییرات تابع قواعد، قوانین یا به تعبیر بهتر اصولی است یا خیر؟
اصول رشد عبارتند از:
تغییراتی که بر انسان حکم فرماست دارای قاعده مندی است.
این قواعد عبارتند از:
- رشد مرحله ای است:
یعنی می توان برای تغییرات در انسان، مقاطع بالفعل داشت. یعنی می توان این مرحله را از آن مرحله جدا کرد. یعنی تغییرات هم کمّا اضافه می شود و هم کیفاً. مثلا یادگیری در دوران کودکی اول، با حضور اشیاء است ولی در دوران کودکی دوم، بدون حضور اشیاء است. یا مثلا یکبار خندیدن، شدتش بیشتر می شود ولی یکبار کیفیتش نیز از رفلکسی به خنده ی اجتماعی حاصل می شود.
نمودار این تغییرات، پلّه ای می باشد برخلاف قایلین به پیوسته ای بودن رشد که نمودار صرفاً صعودی به شکل خطّی می باشد.
برخلاف رفتارگراها که می گویند در رشد، صرفاً کودک از جهت کمّی رشد دارد.
- رشد دارای الگوهای قابل پیش بینی است:
یعنی اگر تغییرات را در انسان پیش و بعد از تولد ملاحظه کنیم می توانیم بگوییم که این زمان این ویژگی بوجود خواهد آمد. مثلاً قبل از تولد از نظر تغییرات بدنی، تابع الگوی سری-پایی است؛ یعنی در تکوّن و شکل گیری جنین، ابتدا سر شکل می گیرد و بعد می آید قسمت پاها. یا می گویند رشد تابع الگوی مرکزی – پیرامونی است؛ یعنی ابتدا مرکز بدن و سپس اطراف و پیرامونی بدن شکل می گیرد.
در بعد شناختی نیز پیاژه مراحل شناخت را مطرح کرده است و می گوید که مثلاً در دو سال اول ادارک حسی و حرکتی است؛ از دو تا یازده سالگی، ادراکش از نوع عملیات عینی است، از یازده سالگی تا شانزده سالگی، ادراکش از نوع انتزاعی است.
یا مثلا در باب تغییرات در حرکت، حرکت از کل به جزء است یعنی در سن های نوزادی برای گرفتن شیئ، تمام اندامش را حرکت می دهد و هرچه بزرگ تر می شود دو دستش و بعد یک دستش بعد با انگشتانش شیئ را می گیرد.
یا مثلا نرم و هنجار سخن گفتن این است که مثلا در 2 سالگی چند کلمه باید بلد باشد و در دو و نیم سالگی چند کلمه و در سه سالگی چند کلمه باید بلد باشد.
- رشد دارای تفاوت های فردی است:
هرچند که رشد دارای نرم و قاعده است، ولی ممکن است در افراد مختلف این تغییرات زودتر یا دیرتر از نرم و قاعده ی غالبی رخ دهد. این تفاوت در رشد تابع وراثت و محیط می باشد. مثلا ارث والدین دیرسخن هستند یا اینکه مادر روی تکلم فرزندش بیشتر کار کرده باشد و فرزندش زودتر به سخن در می آید.
در نتیجه از بچه ها نباید انتظار یکسان داشته باشیم حتّی از دوقلوهای همسان؛ زیرا هرچند ژنهای یکسان دارند ولی برخوردهای محیطی متفاوت می توانند باشند.
- رشد دارای ابعاد مختلف و در هم تنیده است:
انسانی که مرکب از بدن و نفس است دارای ابعاد مختلف بدنی (حرکتی، زیستی)، شناختی، عاطفی، اخلاقی، اجتماعی، است. و حال بعضی ها می گویند که ده سال اول بدنی و ده سال دوم عاطفی-هیجانی و ده سال سوم عقلی است. ولی روانشناسان رشد می گویند که این رشد ابعاد مختلف با هم رخ می دهد و این تفکیک از باب تسهیل در امر تعلیم و تربیت است. این با هم بودن تغییرات، یعنی در هم تنیده بودن. اگر این تغییرات در هم تنیده نباشد، می گویند رشد کاریکاتوری.
- رشد دارای مراحل حساس است:
در زمانهایی از رشد است که مرحله ی بحرانی است؛ یعنی اگر نقص و ضعفی ایجاد شد، غیرقابل جبران است. مثلا دوران نوجوانی از حیث هویتی بحرانی است، زیر شش ماهگی از حیث ضربات جسمی بحرانی است.
ولی قول دوم این است که مراحل حساس نداریم و همه ی مراحل یکسان هستند.
قول شایع این است که مراحل حساس داریم که شامل دو دوره است و عبارت باشند از:
الف. نه ماه جنینی به علاوه ی شش ماه بدو تولد = 15 ماهگی:
در این دوره هرگونه ضربات فیزیکی و فشارهای هیجانی شدید باید خودداری کرد.
ب. بلوغ : 12-13 سالگی تا 16 سالگی؛ در اینجا هویت شکل می گیرد. اگر نوجوان دچار بحران شدید هویتی گردد، دچار جنون نوجوانی می گردد.
- رشد دارای مقاطع تعادل و عدم تعادل است:
از یک و نیم سالگی تا شش سالگی هر شش ماه به شش ماه، یک تنیدگی هایی یا تنش هایی یا بد قلقی هایی یا بهانه گیری هایی در بچه ها می بینیم. مثلا در یک و نیم سالگی یک تنش می بینیم تا دو سالگی. از دو سالگی تا دو و نیم سالگی این تنش کم می شود دوباره از دو نیم تا سه این بهانه گیری شروع می شود.
این تناوب نیم سال- نیم سال بودن تا شش سالگی ادامه دارد ولی از شش سالگی تا بلوغ، آرامش حاصل می شود تا بلوغ. وقتی بلوغ برایش حاصل آمد، ناآرامی برایش ایجاد می شود، و دوباره تا بعد از بلوغ آرامش می یابد.
سؤال:
ممکن است والدینی بگوید من این فراز و نشیب ها را در کودک خود ندیده ام.
جواب:
1. ممکن است این فراز و نشیب ها شدید نباشد. به عبارتی تنش و بهانه گیری شدید نباشد. یعنی طول موج تغییرات کم می باشد.
2. شاید برخی از والدین آستانه ی تحریکشان بالا باشد.