روانشناسی رشد-جلسه پنجم

عوامل مؤثر بر رشد:

در یک نگاه کلّی تغییرات در انسان ریشه در

1. وراثت، پایه های زیستی، عوامل درونی، رسش.
2. محیط، پایه های محیطی، عوامل بیرونی، اکتساب.  nature
3. تعامل وراثت و محیط
4. اراده و اختیار

حق این است که هر چهار عامل در تغییرات انسان دخیل است. بله! برخی رویکردها فقط به یکی از عوامل فوق اشاره کرده اند مانند رفتارگراها که به محیط اشاره دارند، فروید که به وراثت اشاره دارد و انسان گرایان که به عامل اراده و اختیار معتقدند.

وراثت:

ما وقتی به وضعیت ظاهری انسانها و حتی حیوانات نگاه می کنیم می بینیم شباهتهایی بین آنها وجود دارد و یک سری اوصاف از والدین به این فرزندان منتقل می شود، حال روانشناسی از زیست شناسی کمک گرفته است و گفته است که انتقال یک ویژگی از نسلی به نسل دیگر، از طریق وراثت است. دو شاخه از علم زیست شناسی در این زمینه به کار گرفته شده است: علم ژنتیک، علم ژنتیک رفتار.

علم ژنتیک: علم بررسی ژنها می باشد. ژنها ویژگی های آدمهاست که بیشتر نیز ویژگی بدنها است.

علم ژنتیک رفتار: به این می پردازد که کدامیک از ویژگی ها، جنبه ی ارثی دارد و کدامیک جنبه ی ارثی ندارد.

اولین سؤال این است که کدام ویژگی ها از طریق ژنها منتقل می شود؟ مثلاً آیا خلقیّات مانند صبور بودن یا وسواسی بودن یا با حیاء بودن یا اجتماعی نبودن و ... از ژنها منتقل می شود.

در روانشناسی معاصر روی این موارد جست و جوهایی انجام داده اند و گفته اند که قلمرو تأثیر ژنها (پایه های زیستی) در خصوصیات فیزیکی و فیزیولوژیکی می باشد.

خصوصیات فیزیکی یعنی ویژگی های بدنی. این خصوصیات را نمی شود آنچنان تغییر داد.

خصوصیات فیزیولوژیکی یعنی کارکردهای اندامهای داخلی بدن. مثلا نوع عملکرد قلب و سیستم گوارش یا غدد درون ریز. اینها ارثی است.

ولی اینکه ویژگی های روانی و اخلاقیّات از طریق ژنها منتقل شود، اثبات نشده است. بله! برخی اختلالات روانی مانند اختلال دوقطبی گفته شده است که از طریق ژنها به ارث می رسد ولی اینکه بگوییم صفات از طریق ژنها منتقل شود، اثبات نشده است.

محیط:

در هنگام انعقاد نطفه، ویژگی هایی از طریق ژنها منتقل می شود ولی بعد از این، دیگر وراثت نقشی نخواهد داشت بلکه در هنگام تکثیر سلولی، تنها عامل ایجاد تغییرات و رشد، محیط است، بطوریکه ویژگی ها در زمان جنینی از طریق بند ناف مادر به کودک منتقل می شود. همانطور که اشعه ایکس، دخانیات، حالات هیجانی مادر در این دوران، بر این امر دخالت دارد. ( مستند تولد مغز، ساخت آلمان)

پس مراد از محیط، درون رحمی و برون رحمی می باشد.

محیط برون رحمی مانند جغرافیا، فرهنگ، اقتصاد، سیاست، اجتماع مانند خانه، مدرسه، رسانه.

تعامل وراثت و محیط:

یعنی محیط روی ژنها و ژنها روی محیط تأثیر می گذارد.

گفتیم که قد و وزن تحت وراثت است یعنی ژنتیکی است. ولی دیده شده است که ژاپنی هایی که متوسط قدشان کوتاه بوده است وقتی در آمریکا برده شده اند بعد از 5 نسل با ازدواج های درون ملیّتی، قدشان بلندتر شده است مثلا از 160 به 165 رسیده است.

در اینجا می گویند محیط روی ژنها اثر گذاشته اند و ژنها روی قد اثر گذاشته است.

پیش فرض این نظریه این است که محیط نمی تواند مستقیما روی قد که متغیری وابسته به ژن است تأثیر بگذارد.

به این ژن در اینجا، متغیّر وابسته ای می گویند.

حال بعضی روانشناسان رشد این تعامل وراثت و محیط را عامل مستقل حساب کرده اند ولی بعضی دیگر می گویند که این تعامل وراثت و محیط در نهایت به پایه های زیستی یا پایه های محیطی بر می گردد.

وراثت نیز اینگونه بر محیط تأثیر می گذارد که مثلا وقتی شخصی قد بلند باشد تأثیری بر محیط می گذارد که شخص کوتاه قد نمی گذارد و بالعکس.

اراده و اختیار:

تا اینجا وراثت و محیط بر روی حیوان نیز مطرح می شود ولی در مورد انسان که دارای اختیار است، انسانگراها گفتند که تغییرات تحت تأثیر اختیار و اراده ی آزاد انسان شکل میگیرد. انسان مانند زنبول عسل نیست که زندگی اجتماعی را از روی غریزه پذیرفته باشند. بله! بعض صفات مانند همسرگزینی، دفاع در برابر دشمنان و امثالهم، در همه ی موجودات یکسان است ولی خیلی از ویژگی های رفتاری انسان مختصّ انسان است. حتی بالاتر از کامپیوتر است که صرفاً پردازش می کند. زیرا پردازش طبق برنامه ای که به آن داده شده است، جلو می رود ولی انسان خلّاقانه برخورد می کند. بنابراین انسان تحت تأثیر اختیار آزاد می باشد.

انسان گراها می گویند که انسان ابداعاتی را دارد که این فراتر از پردازش کامپیوتری است. پس انسان نه تحت تأثیر داخل است و نه تحت تأثیر بیرون است بلکه اختیار او عامل تغییر است.

انسان، انتخاب گری می کند. خلّاقانه رفتار می کند.

اختیار انسان ، آپشن های مختلفی دارد، لذا انسان با همسالان خود متفاوت رفتار می کند.

اما برد این تغییرات تا کجاست؟ در جواب گوییم عامل اراده و اختیار، رفتارها و اعمال اختیاری است.