علم النفس صدرایی با رویکرد تربیتی
استاد امینی نژاد
تابستان 1401
جلسه اول:
مباحث مقدماتی:
قبل از هر چیز، به بررسی مفاهیم در عنوان بحث می پردازیم.
توضیح علم النفس فلسفی صدرایی:
یک مفهوم خود علم النفس است.
الف. واژه ی علم النفس:
گاهی گفته می شود معرفة النفس، و در علوم جدید، انسان شناسی و روانشناسی اسم برده می شود.
حال رابطه ی علم النفس با این مفاهیم چیست؟
تفاوت بین علم النفس و معرفة النفس:
علم النفس به فضای دانشی که از سنخ علم حصولی است گفته می شود؛ یعنی آنچه که موازین یک دانش را دارد؛ مانند بحثهای فیلسوفان در مورد انسان شناسی.
اما معرفة النفس، توجه ی حضوری به نفس مدّنظر است. مثلا علامه در ذیل "علیکم انفسکم"، از معرفة النفس استفاده کرده اند.
انسان شناسی و نسبتش با بحثهای علم النفس:
بین انسان شناسی و علم النفس، نسبت عموم و خصوص من وجه برقرار است. زیرا از یک جهت علم النفس، عام از انسان شناسی است زیرا علم النفس شامل گیاه و حیوان هم می شود.
از آنطرف بعضی از بحثهای انسان شناسی است مانند بحثهای انسان شناسی قرآنی از جمله فرار از مهلکات نفس، که در علم النفس مطرح نمی شوند.
چند تا از علوم جدید است که متناظر با علم النفس است که عبارت باشند از: فلسفه ی ذهن، روانشناسی که توضیح داده خواهد شد.
ب. اهمیت و جایگاه علم النفس:
در شریعت تأکید بسیار شدیدی از آیات و روایات بر معرفت نفس و علم النفس شده است.
اهتمام به نفس شناسی قبل از اسلام نیز بسیار جدی بوده است و نفس شناسی در کل حوزه ی شناختی و ارتباطش با سعادت و شقاوت نقش محوری داشته است.
در کل فلسفه ی اسلامی، در چند جا نفس شناسی تأثیر خودش را گذاشته است:
- بحث های الهیات بمعنی الخاص.
راه رسیدن به معرفت ربّ، معرفت نفس است.
کیفیت رابطه ی حق با خلق بهترین نمونه اش در نحوه ارتباط نفس با بدن است.
عینیت ذات و صفات الهی نمونه اش در عینیت ذات و صفات نفس نیز مطرح می باشد.
حقیقت فعل، ایجاد، خلقت مشابه اش را در نفس و فعالیت انسانی داریم.
- نفس شناسی در فهم عوالم تأثیر گذار است. تطابق آدم و عالم ، تطابق کونین.
فهم قوس صعود و نزول. یک نمونه از این قوسین در درون خود داریم.
- در شروع فلسفه و تبویب مباحث فلسفی:
شیخ اشراق، اساساً تعلیم فلسفه را از مباحث نفس شروع کرده است، لذا به مذاق متعلّمین مکتب اشراق خوش آمده است.
صدرا نیز هرچند از مباحث وجودشناسی فلسفه را شروع کرده است ولی می گوید می شود از مباحث نفس شناسی فلسفه را شروع کرد.
لازم به ذکر است مدلهای مطلوب تر از شیخ اشراق نیز می شود ارائه داد و انس خوبی با مباحث فلسفی می شود شکل داد.
- ارتباط مباحث نفس شناسی با بحث های معاد:
مباحث نفس شناسی، نقش اول را در توضیح مباحث معاد دارد، در فلاسفه عموماً و در ملاصدرا خصوصاً.
در دو جا و دو مصداق، تمام مباحث فلسفه پیاده شده است؛ یکی مبحث خداشناسی (ج6 افسار)، یک جای دیگر مبحث نفس شناسی است مخصوصاً فلسفه ی صدرایی.
- حوزه ی علوم انسانی:
اساس مسأله این است که بحث های نفس شناسی، حلقه ی واسط بین کلّ مباحث حکمت نظری با بحث های علوم انسانی است.
لازم به ذکر است علوم انسانی دانشهایی که راجع به فعل اختیاری انسان صحبت می کند؛ لذا علم النفس جزو علوم انسانی نیست بلکه ذیل فلسفه یا طبیعیات قرار می گیرد.
- در حوزه ی علوم اجتماعی:
در حوزه ی علوم اجتماعی دانشمندان اسلامی، مباحث خود را بر اساس انسان پی ریزی کرده اند. جامعه تشکیل شده از هویت انسانی و در نتیجه جامعه شناسان ما از شناخت انسان و قوای آن به شناخت جامعه رسیده اند.
بعضی می گویند این در حدّ تشبیه است ولی شاید بشود این را گفت که این در حدّ یک نظریه پردازی است.
از دو کتاب که در آن جامعه به مثابه ی انسان کبیر در نظر گرفته شده است می توان به کتاب «آراء اهل المدینه الفاضله» نوشته ی فارابی و التدبیرات الالهیه فی اصلاح المملکة الانسانیة نوشته ی ابن عربی اشاره نمود.
- تأثیر علم النفس در سلوک و اخلاق:
در باب سلوک اخلاقی، مبانی متعددی وجود دارد.
مثلا بنا بر مسلکی علاوه بر اینکه توحید در مقام نظر محور معارف دینی است، در مقام عمل و سلوک نیز توحید به عنوان یک اصل عملیاتی مورد نظر است . توحید محور تمام تربیت ها است. یعنی غیر از مقام نظر که توحید محور است و تقریباً تمام مکاتب اخلاقی بر این ویژگی متصف اند، مقام عمل نیز مبتنی بر توحید است و نگاه توحیدی را انسان ساز می داند. حضرت امام ره از این قسم است. فلذا نوشتن کتاب اسرار الصلاة از جانب ایشان بدلیل همین مشرب سلوکی تفسیر می شود.
بعضی دیگر ذکر محور اند؛ و بعضی ریاضت محوراند.
حال یکی از مبانی در سلوک و اخلاق، مکتب معرفت نفس است که مکتب نجف می باشد. در مکتب نجف روی این اصل فلسفی تمرکز می کرده اند که شناخت، کاملاً یک امر درونی است و هیچ کسی در این شناخت نمی تواند دخالت کند. در نتیجه آنچه که در شما می گذرد اختصاصی شماست در کلّ مراتب شناختی؛ در نتیجه تأثیرگذاری بسیاری از امور خارجی را بر شناخت نفی کرده اند؛ یا اینکه مثلا این دیدگاه در اخلاص پذیری بسیار مؤثر است و ... .
علامه طباطبایی ره ، این روش را به صورت علمی در بحث هایش پیاده کرده است.
- در مباحث معرفت شناسی:
تقریبا در شرق و غرب عالم همه به این نتیجه رسیده اند که شروع از خود انسان، شروع بسیار خوبی برای مباحث معرفت شناسی است.
- تأثیر نفس شناسی در حوزه های دین پژوهی.